Kunst Met Een Verhaal
Tekenen uit Mededogen: De Portretten van Jan van Herwijnen
Museum voor Modern Realisme MORE belicht een serie tekeningen die Jan van Herwijnen ruim een eeuw geleden gemaakt heeft. 'Tekenen uit Mededogen' is de titel. Het gaat om portretten van zijn hand van mensen uit een psychiatrische inrichting. Het project heeft tot het eigen herstel van de kunstenaar geleid en destijds bijgedragen aan de emancipatie van de psychiatrie.
De Kunstenaar
Jan van Herwijnen (1889 -1965) was een kunstenaar uit Amsterdam, een autodidact met een figuratieve stijl. Als persoon was hij typisch een gevoelsmens en psychisch kwetsbaar. Door een moeilijke jeugd was hij wat hij noemde 'gewond' geraakt en hij schilderde “uit geestelijk zelfbehoud”. Zo kon hij zijn gevoelens kwijt en anders zou hij helemaal doordraaien. Toch was het niet te voorkomen dat hij in 1918 een zenuwinzinking kreeg. "Ik was uit elkaar gevlogen" verwoordt hij in zijn steevast directe taalgebruik. Voor een periode van tien dagen wordt hij opgenomen in Paviljoen 3, de psychiatrische afdeling van het Wilhelmina Gasthuis.
Project
Zodra hij nog maar net hersteld en weer "op poten" is, voelt hij de behoefte om mede-psychiatrische patiënten te gaan tekenen."Dat moet ik doen, een dwang waar ik niet onderuit kan“. Hij krijgt van artsen toestemming kreeg om de patiënten van het Willem Artnzhuis in Utrecht te tekenen. Het project van negen maanden, waarbij hij regelmatig heen en weer reist, wordt een hele bevalling. Van Herwijnen beschrijft het proces als volgt: “Je moet niet tegen ze praten, maar wel een zooitje liefde vanuit je donder op ze sodemieteren. Ik werk als een razende. In een uur moet zo’n tekening er op staan. Daarna kun je me wel uitwringen”.
Herstel
Na het tekenen van de psychiatrische patiënten is Van Herwijnen uitgeput (“uitgewoond”) maar ook heeft hij voor zijn gevoel de periode van gekte achter zich gelaten. Je kunt van psychisch herstel spreken. Tijdens het artistiek proces heeft hij niet alleen zijn eigen ervaringen kunnen verwerken en zijn voormalige medepatiënten aandacht gegeven. Tevens heeft hij met het resultaat een monument voor hen opgericht. Zo heeft hij de psychiatrie letterlijk een gezicht gegeven. In zijn tekeningen toont Van Herwijnen respect en empathie voor mensen die met het stigma ‘krankzinnig’ aan het zicht van de samenleving zijn onttrokken. Je ziet hier geen stereotypen afgebeeld, maar door het leven getekende individuen.
Stijl
Eerder in de kunstgeschiedenis is in een psychiatrische inrichting geschilderd door Theodor Gericault (1791 – 1824). De serie van tien portretten vervaardigde de Fransman mogelijk in het kader van zijn eigen herstel. Vincent van Gogh (1853– 1890) heeft slechts twee keer een medepatient geportretteerd omdat hij voornamelijk op landschappen gericht was. Wel heeft Van Gogh's expressieve werk Van Herwijnen's benadering duidelijk beinvloed.
De stijl van Van Herwijnen kun je gestileerd realisme noemen. Met grote monotone vlakken, stevige vormen en duidelijke contourlijnen zet hij de mensen trefzeker met zwart krijt en grijstonen op papier. Deze sterke vormgeving is kenmerkend voor de Bergense School waar hij toe gerekend wordt. Het zou kunnen dat de persoon niet langer dan een uur geposeerd heeft, maar je kunt zien dat er veel langer aan gewerkt is. De modellen staan op ware grootte en van top tot teen op het vlak. De levensechte figuren zouden zo vanaf het vergeelde papier uit de lijst kunnen stappen. Hun uitdrukkingen en houdingen zijn trefzeker weergegeven en aan de hand van de lichaamstaal valt de psychische gesteldheid van de afgebeelde persoon af te lezen. Ze dragen dikke kledij, sobere uniformen van het instituut. Bij het bekijken is dit grote formaat - gemiddeld 100 x 180 cm – imposant en maakt een gang langs de hele serie van 32 werken een indrukwekkende ervaring.
Waardering
De tekeningen, voor het eerst geëxposeerd in 1920 in Amsterdam, worden door kunstcritici zeer positief ontvangen en overrompelend genoemd. Een aantal stelt dat het tijd is om psychiatrische patiënten anders te gaan bekijken. Een recensent schrijft: “Van Herwijnen klaagt de samenleving aan, die deze ellende duldt en die er schuld aan heeft. De tijd is rijp voor meer begrip en een meer humane houding ten opzichte van geesteszieken”. Je kunt concluderen dat zijn werk destijds heeft bijgedragen aan ontstigmatisering van de psychiatrie. Ook anno 2021 zet het je aan het denken en roept vragen op over de grens van 'normaal' en 'gek', en wie er nu gek is.
Catalogus
De serie wordt niet alleen beschouwd als een doorbraak in Van Herwijnens oeuvre maar is ook een hoogtepunt in de Nederlandse Tekenkunst. In het buitenland staat deze bekend als de 'Insanity Drawings'. Museum MORE heeft helaas door de corona-lockdown de expositie in Gorssel eerder gesloten. Wel er is een mooi uitgegeven catalogus beschikbaar.
Jan van Herwijnen, Tekenen uit Mededogen. ISBN 9789462584488.W Books 2021
Copyright afbeeldingen : Stichting Jan van Herwijnen
www.janvanherwijnenstichting.nl
Kunstenaar Wendela de Beaufort heeft sindskort een tekengroep ‘Huidtekenen’ bij SCIP opgezet. Benieuwd naar de achtergrond hiervan spreek ik haar over de telefoon vlak voor haar trip naar Parijs.
Overal in de stad fiets je nu langs posters van het Van Gogh Museum met de kop 'Painting as a Last Resort'. Wat zou dat zijn? Het blijkt te gaan om Matthew Wong (1984 - 2019) een Canadese kunstenaar die kampte met mentale problemen en kunst als zijn laatste toevluchtsoord zag. In zijn korte leven schilderde hij een indrukwekkend oeuvre bij elkaar.
Bruce Springsteen is na jaren weer op tournee met zijn E Street Band, waarbij hij ook Nederland aandeed. Hij staat bekend als een onvermoeibare rocker, die met zijn muziek positieve energie in de stadions pompt. Maar de popster toont ook zijn kwetsbaarheden en heeft zelf periodes van depressie doorgemaakt.
Als tekenaar Peter Vos, zich overspannen voelt, trekt hij zich een tijdlang terug in de natuur. Door het maken van een Vogeldagboek vindt hij structuur en komt hij weer uit het dal. Natuurtekenen als therapie.
Museum voor Modern Realisme MORE belicht een serie tekeningen die Jan van Herwijnen ruim een eeuw geleden gemaakt heeft. 'Tekenen uit Mededogen' is de titel. Het gaat om portretten van zijn hand van mensen uit een psychiatrische inrichting. Het project heeft tot het eigen herstel van de kunstenaar geleid en destijds bijgedragen aan de emancipatie van de psychiatrie.
We keken er op jarenlang op uit, maar er viel niets te zien: de binnenplaats van het SCIP-pand aan de Keizersgracht. De leegte is nu opgevuld met een grote wandschildering. Vooral op zonnige dagen zie je hoe mooi de heldere kleuren zijn. Een gesprek aan de keukentafel met de makers Rudy Bosman en Sue Armstrong over het ontstaansproces van dit kunstwerk.
Sara Houtkooper heeft momenteel een expositie van haar werk rond het thema ‘Identiteit’ op de locatie Keizersgracht 252 van SCIP. Tijdens het ophangen van haar werken in de Tuinkamer kwamen we op het idee om op een later moment uitgebreider over de achtergrond van haar kunst te praten.
Jannemiek Tukker verscheurde haar eigen schilderijen tijdens een psychose. Door de scheuren weer te herstellen werkt ze ook aan eigen haar herstel. Haar werk is te zien bij Galerie Beeldend Gesproken in Amsterdam.
Op een herfstdag spreken we op het SCIP-kantoor met de Amsterdamse kunstenares Judith Ockeloen over haar leven en werk. "Pas op mijn 57ste ben ik naar de kunstacademie gegaan: de Wackers Academie. Daarvoor heb ik altijd veel bij buurthuizen getekend met name modeltekenen. De leraar zei altijd: “Ik hoef jou geen les te geven” terwijl ik wist dat ik nog een hoop te leren had."
'Vincent is de enige waarvan je geen 1,5 meter afstand hoeft te nemen. Kom dichterbij om zijn werk te bekijken'. Met deze woorden attendeert het Van Gogh Museum me op de portretexpositie 'In the Picture'
Acht jaar lang reed Deborah Alma met haar vintage ambulance naar festivals, conferenties, scholen en bibliotheken in Engeland. In dit voertuig schreef zij gedichten voor, met de bedoeling de stemming van mensen gunstig te beïnvloeden.
In zijn boek "Liefde in Tijden van Duisternis' beschrijft Ralph Mulder zijn langdurige gevecht met zijn ziekte. Daarin kreeg hij onvoorwaardelijke steun van zijn vrouw. 'Door haar kreeg ik weer lichtjes in mijn ogen'
Bart Berkhout (63) over zijn deelname aan het Inloop- en Coachingatelier van Cultuurhuis Wherelant in Purmerend.
Het lukte Ingrid jarenlang om goed te functioneren in de zorg. Tot zij op middelbare leeftijd plotseling een burn-out kreeg. Pas nu komt zij toe aan zorg voor zichzelf.
Een interview met Silvia Koning. Over het spiegelen van onrecht, het spiegelen van ideeën, van de ander en van jezelf
Mathisse Arendsen lijdt aan een Dissociatieve IdentiteitsStoornis (DIS) als gevolg van een traumatische jeugd. Het schilderen is voor hem een enorme steun:"Zonder kunst zou ik waarschijnlijk draaideurpatiënt geweest zijn".
We zijn op bezoek bij Max Carper (27) in zijn huis in Assendelft. We willen hem interviewen over zijn schilderkunst, maar hij komt met een object. Het lijkt op een hoofd van een T-Rex.
Gil is succesvol als danser en wint de internationale danswedstrijd Juste Debout. Na zijn psychose heeft dit succes echter weinig waarde voor hem. Die vindt hij uiteindelijk in het geven van danstherapie aan anderen.
We ontmoeten Rik Oskam op een herfstdag in het SCIP pand aan de Keizersgracht. Hij heeft een map met met werk meegenomen en we praten over het ontstaansproces van zijn kunst.
We ontvangen kunstenaar Gert op de zolderkamer van Ervaringswijzer en praten over zijn werk. Hij heeft zowel foto's als originelen bij zich.

De vriendschappelijke maar soms uitdagende relatie tussen de Gwen en Carlijn vormt de basis voor hun muziek en teksten. Deze 'Rappende Meiden' combineren lichtvoetige klanken met indringende woorden.