Wees een antropoloog in eigen cultuur

Eddo verloor door zijn aandoening meerdere malen zijn werk. Hij keerde zich aanvankelijk af van de samenleving. Door begrip over hoe cultuur werkt, vond hij weer aansluiting. 

“Ik had eens een uitzendbaantje als conciërge op de internationale school. Ik werkte met een andere conciërge; bladeren blazen enzo. In de pauze raak je dan aan de praat. Ik vertelde dat ik de diagnose manisch depressief had gekregen. Toen ik de maandagochtend daarna op mijn werk kwam, kreeg ik de mededeling dat ik kon vertrekken. Zo’n internationale school is een privéschool. Een roddel zou financieel desastreus kunnen uitpakken. Toen merkte ik dat naïeve eerlijkheid niet handig is.

Ik ben daarna een tijd minder open geweest. Het is een catch-22 situatie. Als je medicijnen slikt, presteer je niet optimaal. En ik moest soms echt hard werken met deadlines. Dan wist ik dat dat niet goed ging. Dan viel ik ziek uit en moest ik daar weer over liegen. Maar als je alles gaat verbergen leef je in een leugen en kan je niet jezelf zijn. 

Buitenstaander

Voor mijn psychose had ik nergens last van. Ik had een hele studiecarrière achter de rug richting Technische Universiteit, waarin ik de moeilijke weg had gekozen. Dat viel allemaal als een kaartenhuis in elkaar. Dan hoor je ook de geluiden in je familie van: ‘zie je wel’. Als je een diagnose krijgt en je komt geen lotgenoten tegen en niemand begrijpt het en ook van je ouders krijg je triviale adviezen, dan komt er een moment dat je eruit wil stappen. Ik heb wel eens onder de douche gezeten met scheermesjes en op het laatst besloten om het niet te doen. Zo groot voelde de pijn van het niet mee mogen doen. 

Ik ben er weer bovenop gekomen door aan mijn stevigheid te werken. Ik heb me minder afhankelijk gemaakt van de drang om ergens bij te horen. Dat vormde zich met name in de tijd dat ik filosofie studeerde, waardoor ik een beter besef kreeg van wat cultuur is. Het geeft houvast als je begrijpt waartoe een cultuur dient en hoe het tot stand komt. Door je cultuur als een soort antropoloog te bestuderen, neem je een buitenstaander positie in. Dat geeft je de vrijheid om je al dan niet aan te passen zonder jezelf te verliezen.  

Onbewuste aanpassing

Ik noem dit de benadering van ervaringsdeskundige als ‘cultureel antropoloog in eigen cultuur’. Je kunt cultuur zien als een verzameling afspraken die veiligheid en vertrouwen bieden.  Voor een deel worden we hetzelfde opgevoed: we zien dezelfde televisieprogramma’s, we leren hetzelfde op school en we communiceren in een taal waarin we elkaar begrijpen. Doordat we in een aantal opzichten hetzelfde zijn, vertrouwen we elkaar. Dit is zo basaal dat mensen zich dit vaak niet realiseren. Het aantasten van die onbewuste afspraken kan soms tot heftige emotionele reacties leiden. Bijvoorbeeld als iemand je niet teruggroet. Dan ontstaat er wantrouwen. 

Het vervelende voor GGZ-cliënten is dat ze zich vaak anders zijn gaan gedragen. Afwijkend gedrag ontstaat vaak door bedreigingen in de levenssituatie. Denk aan een kind dat opgroeit bij ouders die het kind voortdurend te hard straffen. Er kan dan een afweermechanisme ontstaan om de pijn niet te voelen. Bijvoorbeeld door je in jezelf terug te trekken of je enorm aan te passen aan de omgeving. Dat gaat gepaard met innerlijke overtuigingen: ‘ik ga niet teveel in de fysieke wereld stappen, want dat is niet veilig’ of: ‘als ik me nou maar aanpas komt het goed’. 

Overtuigingen bijstellen

De manier waarop je feiten interpreteert is afhankelijk van je theorie over de wereld. We zijn geneigd alleen de reacties te zien die onze overtuiging bevestigen, we negeren dus informatie die er niet mee in overeenstemming is. Ik ervoer dat zelf in mijn psychoses. Je bent dan overgeleverd aan je individuele betekenisgeving en hebt ook de illusie dat die vanzelfsprekend gedeeld wordt. Je kent de buitenwereld ook niet echt. Wat je ziet is een interpretatie in je hoofd. En omdat je alleen maar gelooft in je eigen overtuiging, beperk je de hoeveelheid informatie die je toelaat. Je ziet dat soms als je iemands politieke overtuiging aan de kaak stelt. Je bedreigt dan het houvast van iemand. 

Het jezelf afstemmen op de sociale omgeving is een kwestie van je overtuigingen bewust bijstellen naar aanleiding van nieuwe informatie. Zo kun je je eigen theorie over de wereld bijregelen om het weer in overeenstemming te brengen met de werkelijkheid. Als theorie en werkelijkheid goed corresponderen valt er weinig bij te regelen en is er dus ook niet veel stress. Bij een grote afwijking tussen theorie en praktijk voel je je niet op je gemak. Dit zou dan aanleiding moeten zijn om je levensovertuiging aan te passen. Dat is vaak moeilijk, want je bent vertrouwd met hoe je de wereld al zag.

Verzoening

Daarbij moet je er rekening mee houden dat het veranderen van de cultuur langzaam gaat. Denk bijvoorbeeld aan de emancipatie van vrouwen of homoseksuelen. De emancipatie van de (ex)GGZ-cliënt is in vergelijking hiermee fundamenteel anders. Vrouwen of homoseksuelen vormen met hun gedrag geen fundamentele bedreiging meer voor het onderlinge vertrouwen in de samenleving. Ten opzichte van de psychiatrische cliënt bestaat er echter wel een geldige reden voor wantrouwen. Men heeft zich immers raar gedragen tijdens de uiting van de ziekte. 

Het blijven verlangen naar begrip van de normale cultuur voor gestoorde uitingen van de ziekte heeft weinig zin. De normale cultuur verwijten maken versterkt de polarisatie alleen maar, omdat het vooroordelen bevestigt. De cliënt moet leren inzien dat hij of zij zelf naar de samenleving toe moet groeien. Een ervaringsdeskundige kan een cliënt terugbrengen naar de samenleving door hem te leren de eigen cultuur op metaniveau te aanschouwen. Door argumenten kan de cliënt zich op een constructieve manier verzoenen met polariserende en stigmatiserende ervaringen uit het verleden.

Nieuwe omgevingen opzoeken

Door in te zien waarom vertrouwen belangrijk is, ontstaat begrip voor de normale cultuur. Omdat de culturele regels onbewust ingesleten zijn, kan het aantasten van persoonlijke waarden en normen bij mensen soms tot heftige emotionele reacties leiden. Als je weet dat mensen dit intuïtief doen kun je eerder begrip hebben voor stigmatiserende afwijzingen. Men kan leren inzien dat zijn of haar verwarde gedrag uit het verleden terecht heeft geleid tot wantrouwen. Een goede techniek daarbij is die van participerende observatie. Dat betekent dat je deelneemt aan een bepaalde cultuur maar dat je er tegelijk waarnemer bent. Van zowel jezelf als de cultuur. Je neemt een zekere afstand tot je eigen emoties en gebeurtenissen in de omgeving. 

Door een nieuwe sociale omgeving op te zoeken zoals vrijwilligerswerk of een hobby, kun je hiermee experimenteren.  Vanuit een open nieuwsgierige houding probeer je jezelf af te stemmen op die nieuwe omgeving. Welke manier van handelen is het beste voor zowel de groep als voor jezelf? Het kan zijn dat je binnen de regels van de cultuur ruimte vindt voor het uitdrukken van je eigen identiteit. Je kunt er ook voor kiezen om je juist niet aan te passen, als bepaalde waarden en normen je tegenstaan. Omdat je een onderzoekshouding hebt, zie je de betrekkelijkheid van een bepaalde cultuur en je eigen reacties daarop.  Je ervaart zo meer vrijheid om je aan te passen, de omgeving te veranderen of om een nieuwe plek te zoeken.